મહેંકતા પત્રો (વિદેશ વસી સહિયર મોરી-13 રોહિત કાપડિયા

સ્મિતા,    

મમ્મીને હવે એકદમ સારું હશે. ફોન પર થોડીક વાર માટે આપણી વાતચીત થઈ ગઈ હતી. પછી તો પપ્પાજી આવ્યા અને સાત દિવસ ક્યાં પસાર થઈ ગયા તે ખબર જ ન પડી.પપ્પાજીને સાસરે ગયેલી ખુશીને કારણે જે ખોટ વર્તાતી હતી તે મારે પૂરી કરવી હતી. હું અને વિશ્વાસ એમને લેવા હવાઇ મથકે ગયા હતાં. દૂરથી પપ્પાજીને આવતા જોઈને મારા ધબકારા વધી રહ્યા હતાં. થોડુંક અંતર રહ્યું ત્યારે તો વિશ્વાસ કંઈ સમજે તે પહેલાં હું તો દોડીને તેમની પાસે પહોંચી ગઈ.નીચે નમીને તેમના ચરણ સ્પર્શ કર્યા અને પછી એકદમ જ દાદુ કહીને એમને વળગી પડી. હા, ખુશી પપ્પાજીને દાદુ કહેતી હતી. એક પળ માટે તો એ કંઈ બોલી ન શક્યાં. વિશ્વાસને પણ મારા આવા વર્તનની નવાઈ લાગી ત્યારે જ મેં ધીમેથી કહ્યું “શું મને તમારી ખુશી નહીં ગણો ?”.આ સાંભળતાં જ જાણે કોઈ અણમોલ ખજાનો પાછો મળી ગયો હોય તેવી ખુશીથી મારા મસ્તક પર તેઓ હાથ ફેરવતાં જ રહ્યાં ,ફેરવતા જ રહ્યાં. સમય અને સ્થળ બંને ભૂલીને થોડી વાર અમે તેમ જ ઉભા રહ્યા. ત્યાં જ એમણે મને કહ્યું “આજથી તારું નામ ખુશી નંબર ટુ !”મેં રિસાઈને કહ્યું” કેમ વન નહિ?”       

ગાડીમાં  ઘરે આવતાં પાછળ એમની સાથે જ બેસીને મેં કંઇક કેટલાય સવાલો કર્યા .મારા મુખેથી હેં! દાદુ, કહીને પુછાતાં  પ્રશ્નોના જવાબ એટલો પ્રેમ અને લાગણીથી આપતા કે હું ભરાઈ ભરાઇ જતી. વિશ્વાસ વચ્ચે કંઇ બોલવા ગયા તો મેં અટકાવીને કહી દીધું કે અત્યારે મારો વારો છે .હું રસોડામાં હોઉં ત્યારે તમારો વારો અને દાદુ તરત જ બોલી ઉઠ્યા” યસ, ચિન્ટી, યુ આર પર્ફેક્ટલી રાઇટ “. દાદુ લાડમાં ખુશીને ચિન્ટી   કહેતા હતાં એટલે જ જ્યારે જ્યારે એ ચિન્ટી કહીને જવાબ આપતા ત્યારે મનોમન હું રાજી થતી. ઘરે આવીને જમવા બેઠા તો ટેબલ પર એમની પ્રિય વાનગી પૂરણ પોળી, મમ્મીજી ની પ્રિય વાનગી દહીંવડા, ખુશીની પ્રિય વાનગી કોફટાનું શાક અને વિશ્વાસની પ્રિય વાનગી કાશ્મીરી પુલાવ પર એક નજર નાખી. પછી અચાનક જ નારાજ થતાં બોલ્યા “બધાની ભાવતી વાનગી બનાવી પણ ખુશી નંબર ટુ ની ભાવતી વાનગીનું શું ?. દાદુના નારાજ ચહેરાને હસાવતા મેં કહ્યું “દાદુ મારી વાનગીથી જ તો ભોજનની શરૂઆત કરવાની છે.” રસોડામાં જઈને મારા હાથે બનાવેલી કેક લઇ આવી. ચોકલેટ કેકમાં સફેદ ક્રીમથી લખેલું “welcome Dadu” વાંચીને તે ખુશ થઈ ગયા.પછીના ચાર દિવસો તો એમના ઓફિસના કામમાં જ પસાર થઈ ગયાં. અલબત્ત જેટલો સમય પણ એ ઘરે રહેતાં હતાં ત્યારે તેમની હર જરૂરિયાતની હું ખ્યાલ રાખતી. શનિવારે અને રવિવારે અમે ખૂબ  ફર્યા. એ બે દિવસની વાત હવે પછીના ઇ-મેઇલમાં લખીશ.  

      વડિલોનાં આશિર્વાદની અમૂલ્યતાની તારી વાત ગમી. દાદુને હું જ્યારે પણ પગે લાગું ત્યારે અચૂક આશિર્વાદ આપે. એક નાનકડી વાર્તા મનમાં સ્ફૂરી. તને વાંચવી ગમશે.        આજે એનું ડોક્ટરી પરિક્ષાના અંતિમ વર્ષનું પરિણામ હતું. અનેક નકારાત્મક સપનાઓમાં તેની રાત પસાર થઈ હતી. નિત્યક્રમથી પરવારીને પરિણામ લેવા જતાં પહેલાં તેણે ભગવાન આગળ દીવો કર્યો. અચાનક જ દીવો પવનના ઝપાટે ઓલવાઇ ગયો. પ્રાર્થના પૂરી કર્યા બાદ પ્રસાદ મુખમાં મૂકવા ગયો તો હાથમાંથી પડી ગયો. દરવાજો ખોલીને બહાર નીકળતા જ છીંક આવી. સીડી ઉતરતાં જ સામે દૂધવાળો મળ્યો. રસ્તા પર આવ્યો તો કાળી બિલાડી આડી ઉતરી. પરીક્ષામાં એક વિષયનુ પેપર સારું ગયું ન હતું. તેથી એક પછી એક થતા અપશુકનથી  નાપાસ થવાની શંકા વધુ દ્રઢ બનતી હતી. નિષ્ફળતાના વિચારે જ એના પગમાંથી જોમ જતું રહ્યું હતું. નિરાશા અને હતાશા એને ઘેરી વળી હતી. એક પળ માટે તો આપઘાતનો વિચાર પણ આવી ગયો હતો. ત્યાં જ એના ગજવામાં રહેલો મોબાઇલ રણક્યો. ફોન લેતાં જ તીર્થયાત્રાએ ગયેલી બા નો સામે છેડેથી અવાજ આવ્યો “બેટા, આજે તારું પરિણામ છે ને? મારાં આશીર્વાદ છે કે તું ખૂબ જ સુંદર રીતે પાસ થશે”. બસ, આટલું જ સાંભળતા તેની બધી જ નિરાશા અને હતાશા દૂર ભાગી ગઈ. એનાં પગમાં નવું જોમ આવી ગયું.

આપઘાતના કાયર વિચાર કરવા બદલ એને અફસોસ થયો. અપશુકનની ફોજની સામે બા ના આશીર્વાદનું અભેદ્ય કવચ એને મળી ગયું હતું. હવે એને કોઈ ડર ન હતો. અને સાચે  જ જાણે એ આશિર્વાદ એને ફળ્યાં. પરીક્ષામાં એ પ્રથમ વર્ગમાં ઉતિર્ણ થયો.          

ચાલ ત્યારે, વડિલોનાં આશિર્વાદ આપણા ઉપર સદા વરસતાં રહે એવી ચાહ સાથે વિરમું છું.                                          આશા. 

હળવે થી હૈયાને હલકું કરો-10 પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

મિત્રો  15મી ઓગસ્ટ ભારતનો સ્વતંત્રતા દિવસ.

આ સ્વતંત્રતા એટલે શું?,આઝાદી એટલે શું?, 
એક મહાન વિચારક અને તત્વચિંતક ડો.ભીમરાવ આંબેડકર સાહેબે 
ખુબ જ ગહન અર્થમાં સાચુજ કહ્યું છે કે… “વૈચારિક સ્વતંત્રતા વાસ્તવિક સ્વતંત્રતા છે. જે વ્યકિત સાંકળોમાં બંધાયેલો નથી છતાં પણ તે માનસિક રીતે ગુલામ છે તો તે ખરા અર્થમાં ગુલામ છે, મુક્ત માણસ નથી. જેનું મન મુક્ત નથી, તે જેલમાં ન હોવા છતાં તે કેદી છે અને મુક્ત માણસ નથી. જે વૈચારિક રીતે મુક્ત નથી, તે જીવંત હોવા છતાં મૃત જેવાજ છે. વૈચારિક સ્વતંત્રતા આપણા અસ્તિત્વનો પુરાવો છે. “

આમ જોવા જઈએ તો સ્વતંત્રતા ખરો અર્થ પરાધીનતામાં સમજાતો હોય છે.લ્યોને આજે હૈયું ખોલી મારી જ વાત કરૂં, હું, બે બહેનો, બે ફૈબા અને મમ્મી એમ પાંચ સ્ત્રીઓ તથા પપ્પા વચ્ચે હું એક જ નાનકડો લાડકો દીકરો.કૉલેજમાં આવ્યો ત્યાં સુધી મને બધાં લોકોના લાડકોડ ગમતાં હતાં. મને મારા ઘરમાં એટલા બધા લાડકોડ કરવામાં આવ્યો છે કે આજે હું મારું એકપણ કામ જાતે નથી કરી શકતો. એક પણ નિર્ણય કોઈના વગર લઇ શકતો નથી.મને મારૂં અસ્તિત્વ જાણે કોઈનો સહારો ઝંખતું હોય એવું લાગ્યા કરે છે. હું સ્વતંત્ર રીતે કંઈ કરી જ નથી શકતો. મને એવું લાગે છે કે શ્વાસ લેવા સિવાય હું કોઈ જ જવાબદારી કે કામ મારી રીતે કે જાતે નથી કરતો. મને એટલો બધો રક્ષિત રાખવામાં આવ્યો છે કે મને પોતાને નથી સમજાતું કે મારી સાથે કેમ આવું કરવામાં આવ્યું? અમારા ઘરમાં મારા પપ્પાના જન્મ બાદ વર્ષો પછી દીકરા તરીકે મારો જન્મ થયો. વળી ઘરમાં અલગઅલગ ઉંમરની આટલી બધી સ્ત્રીઓ. હું તો તેઓ મને જેમ ઉછેરતાં હતાં એમ ઉછરી રહ્યો હતો. હવે મારામાં સમજ આવી છે ત્યારે મારી જાતને અધૂરી અને પરતંત્ર અનુભવું છું. વાંક કોનો હતો એ નથી સમજવું મારે. મને તો એટલી સમજ પડે છે કે છોકરો હોવા છતાં સ્વતંત્રતા કે પોતાની રીતે સમજ કેળવાય એવા કોઈ ગુણો મારામાં છે જ નહીં. પોતાની ઈચ્છા મુજબની કારકિર્દી બનાવતા મિત્રોને જોઉ છું ત્યારે એ બધું સમજાય છે.કોઈ મને રોકવા કે ટોકવાવાળું નથી. પૈસા માટે સંઘર્ષ કરવો પડ્યો નથી,પણ કૉલેજની જિંદગીમાં મારી સાથે ભણતાં બીજાં વિદ્યાર્થીઓને જોઉં છું ત્યારે મારી જાતને હું બહુ પાછળ છું એવું લાગ્યા કરે છે. મારામાં આત્મવિશ્ર્વાસનો અભાવ છે અને દેખાવમાં પણ હું સામાન્ય છું એટલે મારા મિત્રો મને પાછળથી બાબુડો કહીને ખીજવે છે.

જિંદગીમાં શરતોને આધીન ઘણુંબધું હોય છે. ન કહેવાય કે ન સહેવાય એવી સ્થિતિ હોય ત્યારે તેનો બોજો અસહ્ય થઇ પડે છે.પણ જ્યારે તમારી સમજ એ શરતોને આધીન ન થાય ત્યારે તમારે તમારી રીતે રસ્તો કાઢવો જ પડે.’ મેં હવે એક મનોવૈજ્ઞાનિકની સલાહ લીધી છે. એમની મદદથી હું ધીમેધીમે મારી એક જ પ્રકારે ઘડાયેલી માનસિકતા સામે હું લડી રહ્યો છું. બીજા ઉપરની મારી નિર્ભરતા મારે છોડવી છે. અલગ અનુભવો, અલગ પરિસ્થિતિઓમાં પણ નિર્ણયો લેવાની અને વર્તવાની મારી ઈચ્છા છે હવે એ જ એક જ ઘરેડમાં ન જીવવાની મને સમજ આવી છે પણ એ મારી જાતને ક્યારે ટટ્ટાર કરશે એની મને ખબર નથી.

મારો જે ઉછેર થયો એની સામે મને કોઈ ફરિયાદ નથી. હું જેવો છું એની સામે પણ મને કોઈ સવાલો નથી. પણ હવે મને મારી રીતે, મારી સમજ પ્રમાણે જિંદગી જીવવી છે. રોજિંદી જિંદગીમાં જે વસ્તુઓ ક્યારેય નથી તે કરી મારે શીખવું છે,ભૂલો કરવી છે. પોતાની જાતને શોધવાની એક યાત્રા મારે કરવી છે! મારી પાસે આમ દેખીતી રીતે જોવા જાઓ તો કોઈ કમી નથી. હું મારા પોતાની અંદરના જ અસ્તિત્વ સાથે પોતાની જ સ્વતંત્રતા માટે લડી રહ્યો છું. સ્વતંત્રતા એટલે કોઇની પણ રોકટોક સલાહવગર વિચારો કે દ્રષ્ટિકોણ રજૂ કરી શકું તેવો એક હકારાત્મક થરથરાટ મને જોઈએ છે.મારી જિંદગીના નિર્ણય હું ખુદ લઇ શકું તેવો એક અભિગમ મને જોઈએ છે.
મારી વાણી પોતાને નહીં મળતી સ્વતંત્રતાને કારણે કોઈવાર અસ્વસ્થ થઈ જાય છે. પણ મને મારી સમજદારી એને સ્વચ્છંદ થતાં રોકે છે. મુક્ત વાતાવરણમાં કે મોકળાશમાં જ ચિત્રકાર કેનવાસ પર પોતાની કળાને છૂટી મૂકીને અદભુત ચિત્ર રચી શકે અને સાહિત્યકાર બેનમૂન સાહિત્ય સર્જી શકે.એ વાત મને સમજાઈ ગઈ છે. આમ ગમતું કામ કરવાની આઝાદી માણસની અંદર રહેલા શ્રેષ્ઠને બહાર લાવવાની તક પૂરી પાડે છે…

આજે ૧૫ઓગસ્ટે એટલું તો જરૂર કહીશ કે આઝાદી વ્યકિતથી લઇને સમષ્ટિ સુધીનો આ એક અભિગમ છે, જીવનનું મૂળભૂત તત્વ સ્વતંત્રતા એ સુખ સુધી પહોંચવાનો એક પર્યાય છે એ ભુલવાનું નથી.સ્વાધીન હોવું એ માત્ર પરાધીન હોવાનો વિરોધી શબ્દ નથી,પરાધીનતા અસ્તિત્વને થતી ગૂંગળામણ પણ છે. એને કઈ રીતે દૂર કરવી, ક્યા રસ્તે આગળ વધવું એ નિર્ણય જ તમારી સમજદારીમાં સમાયેલો છે. સ્વાધીનતા લઇ જાય છે માનવીને એક મુકત મુકામ તરફ અને માટે જ સ્વતંત્રતા અપેક્ષિત છે.
આજે અહી ભારત દેશની વાત કરૂં તો સ્વતંત્રતા સાથે આજે આપણી પાસે વૈચારિક આઝાદી વર્તાય છે અને વૈચારિક આઝાદી જ આપણા અસ્તિત્વ નો પુરાવો છે.

મિત્રો અહી હળવે થી હૈયાને હલકું કરો, બસ તમારા ડૂમાને ખોલી વાત કરશો તો કદાચ તમારી વાત બીજાને માટે દીવાદાંડી બને અને કોઈને ઉજાસ મળી જાય, આમતો જિંદગી અનુભવે જ શીખાય છે. પછી એ તમારો અનુભવ હોય કે મારો.

પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

મહેંકતા પત્રો (વિદેશ વસી સહિયર મોરી – 12 રોહિત કાપડિયા

આશા, 
    અંધકારને વધાવીને મોકલાવેલ તારા ઈ-મેઇલે રોશની પાથરી દીધી. ઇ- મેઇલનો જવાબ આપવામાં થોડોક વધારે સમય લાગ્યો ખરુંને ? તારી સાથે શોપિંગ મોલમાં જેવી ધટના ધટી તેવી જ ઘટના અહીં મારી સાથે થઈ. હું અને મમ્મી ગુજરાતી ફિલ્મ ‘લવની ભવાઈ’ જોવા ગયા હતાં. ફિલ્મ ખૂબ જ સુંદર હતી. પ્રેમની પવિત્રતાની વાતો કરતાં અમે ચાલી રહ્યા હતાં. ત્યાં જ રસ્તા પર દોડાદોડ શરૂ થઇ ગઇ. શું થયું છે એ સમજમાં આવે તે પહેલાં જ મમ્મીને કોઈનો જોરદાર ધક્કો લાગ્યો. મમ્મી જમીન પર પડી ગયા મેં હાથ આપીને એમને ઊભા કરવાની કોશિશ કરી પણ તેમનો જમણો પગ જ ઉપડતો ન હતો. પગમાં ખૂબ જ દર્દ થતું હતું. મેં મદદ માટે આસપાસ જોયું.જોકે બધા જ ભાગીને સલામત જગ્યાએ પહોંચી જવાની દોડમાં હતા.મહા મહેનતે મેં જ મમ્મીને ઉભા કર્યા. પસાર થતી ગાડીઓને રોકવા  મેં ઘણી કોશિષ કરી પણ જાણે માનવતા મરી પરવારી હોય તેમ કોઈ જ ઊભું ન રહ્યું. એક પળ માટે તો મનમાં ખૂબ જ અજંપો થયો. કોઈ ક નાની વાતનો ઝઘડો, કોમી દંગલમાં પરિવર્તિત થઈ ગયો હતો. દુકાનદારોએ શટર પાડી દીધાં હતાં. વાહનો તેમજ લોકોની અવરજવર ઓછી થઈ ગઈ હતી. દૂરથી હાકોટા અને ચીસો સંભળાતી હતી. હું ખૂબ જ ગભરાઈ ગઈ હતી. ધીરે ધીરે અંધકાર પણ છવાઈ રહ્યો હતો.          

ત્યાં જ બાજુની ગલીમાંથી એક જુવાન રીક્ષાવાળાએઆવીને મમ્મીનો હાથ પકડી કહ્યું “માજી, જલ્દીથી રીક્ષામાં બેસી જાવ. તોફાન વધી રહ્યા છે.” રીક્ષાવાળો કોણ હતો? સારો હશે કે નહીં એ વિચારવાનો સમય ન હતો. અમે રીક્ષામાં બેસી ગયા. એ સાંકડી ગલીઓમાંથી રીક્ષા ભગાવીને અમને સલામત રસ્તા પર લઈ આવ્યો. મમ્મીનાં પગનાં ઈલાજ માટે એ જ અમને ડોકટર પાસે લઈ ગયો. પગ પર વજન આવી જવાથી દર્દ થતું હતું પણ હાડકાંમાં તડ પડી ન હતી. પાટોબાંધીને ડોકટરે અમને જવા દીધાં. મમ્મીને પણ સારૂં લાગતુંહતું. એ રીક્ષાવાળો અમને ઘર સુધી મૂકી ગયો.

રીક્ષામાંથીઊતરતાં મમ્મીએ એના માથે હાથ મૂકીને કહ્યું” ભગવાન તને સો વર્ષનો કરે અને સુખી રાખે “. મેં પણ એનો ખુબ આભાર માન્યો અને સો રૂપિયાની નોટ એને ભાડા પેટે આપવા ચાહી. એણે હાથ જોડીને ના પાડતાં કહ્યું “માજીને લાખો રૂપિયા કે આશીર્વાદ તો દે દીયે બસ ઔર કુછ નહીં ચાહીએ. અલ્લાહ આપ સબકો સલામત રખે .” હું એને ચા પાણી માટે વિનંતી કરું એ પહેલાં તો એ જતો રહ્યો .એની વાત પરથી સમજાઈ ગયું કે એ મુસલમાન હતો પણ મારા મતથી તો એ સાચો ઇન્સાન હતો .માનવ ધર્મને સમજનારો મહામાનવ હતો .બે કોમ વચ્ચે નફરતનું બીજ રોપનાર મતલબી, સતાધારી અને ધર્મના નામે લડાઈ કરાવનાર વિદનસંતોષીઓને જો આમ પ્રજા સમજી જાય તો એમની વચ્ચે ભાઈચારો સહજ બની જાય. ગીતા કે કુરાન એ બંને તો મંઝિલ સુધી પહોંચવાની નૌકા છે. શક્ય છે કે પેલા રીક્ષાવાળાએ કુરાન કદાચ ન વાંચ્યું હોય પણ જીવનમાં તો જરૂર ઉતાર્યું હતું. વડિલોનાં આશિર્વાદને અમૂલ્ય મૂડી ગણનાર એ રીક્ષાવાળો વગર ભણ્યે પણ મહાપંડિત હતો.        

આજ કાલ તો મા-બાપ, વડિલ કે ગુરૂ કોઈના માન જળવાતાં નથી. નીચા નમીને પગે લાગવામાં નાનમ લાગે છે. મોટેરાઓનાં ચરણસ્પર્શથી એમનાં અંગૂઠામાંથી નીકળતીઉર્જા આપણને મળે છે. એમનો હાથ મસ્તક પર મૂકાય તોએમનાં હાથની ઊર્જા બ્રહ્મારંધ દ્વારા સીધી શરીરમાં પ્રવેશે છે. એ આશિર્વાદ માં સમય અને નસીબ બંનેને બદલવાની તાકાત હોય છે.

એક નાનકડી પણ ખૂબ જ સુંદર વાર્તા હમણાં જ વાંચી હતી. એક વૃદ્ધ સસરા રોજ સવારે એમની પુત્રવધૂ નોકરી કરવા જાય ત્યારે તે ઘરની બહાર નીકળે તે પહેલાં અચૂક બોલાવે. તેની પાસે પલંગ નીચે પડેલું ચશ્માનું ખોખું માંગે. પુત્રવધૂ મને-કમને નીચા નમીને એમને ખોખું આપે. આ રોજનો ક્રમ હતો. એક વાર પુત્રવધૂના ઘરેથી બહાર નીકળ્યા બાદ દીકરાએ જોરથી કહ્યું “રોજ સીમાને બહાર જતાં પાછી બોલાવાને બદલે ચશ્માનું ખોખું બાજુમાં કેમ નથી રાખતાં? પિતાજીએ કહ્યું” હું જાણી કરીને ચશ્માનું ખોખું નીચે રાખું છું. વહુ એ ખોખું લેવા નીચે નમે ત્યારે એની જાણ બહાર, ભગવાન એની રક્ષા કરે એવાં આશિર્વાદ આપી દઉં છું. ” 

    કોનાં આશિર્વાદ આપણને જિંદગીમાં ફળતાં હોય છે તેનીઆપણને જ ખબર નથી હોતી. પપ્પાજી ત્યાં આવે છે તો એમનાં ઢેર સારા આશિર્વાદ લઈ લે જે. તેમની સાથે વિતાવેલાંદિવસો વિષે જરૂરથી જણાવજે. ચાલ ત્યારે, અંધકારનીખૂબસુરતીને વહાલ કરતી આશાનું જીવન તેજથી ચમકતુંરહે એવી આશા રાખતાં, અહીં જ અટકું છું.                                              

 સ્મિતા. 

હળવે થી હૈયાને હલકું કરો.-૯ રેણુબેન વખારિયા

સૌજન્ય પ્રજ્ઞા દાદભાવાળાઃ

બકુલા ઓ બકુલા ચા રેડી થઇ ગઇ​?​ રોજ સાવરે મોર્નીગ વૉક માંથી આવું એટલે મસ્ત માસાલા આદુવાળી મારી ચા તૈયાર જ હોય.આજે રસોડામાં કંઈ સળવળાટ ન દેખાણો​,​ મેં ફરી બુમ પાડી બકુલા​…ક્યાં ગઈ?​ પરંતુ એ હજી પથારીમાંથી ઉઠી જ નહોતી​,​ માંડ માંડ પથારીમાંથી બેઠી થઇ​,​ સીધી બાથરૂમ માં જ​ઈને ઊબકા કરવા માડી​,​ મને થયું કે કંઈક ખાવા ફેર થયો હસે​.​ એવું ત્રણ ચાર દિવસ ચાલ્યું​.
આમ જોવો તો એ મારી દીકરી જેવી,​બકુલા બાર વર્ષની હતી ત્યાંરથી મારા ઘરે રહેતી સમજો ને મારો હાથ વાડકો જે કામ શીખવાડો એ હોંશથી શીખી જાય​,​ મારે બે નાના બાળકો મહેમાન વાળું ઘર​,​ મુંબઈ ગામ એટલે કોઈ ને કોઈ તો હોયજ​,​ મારે બે જ દીકરા એટલે બકુલા મારી દીકરી જેવી જ. મારા બને દીકરા સાથે ખૂબ જ હળીમળી ગયેલી​,​ મા​રા​ એ ​(​પતિદેવ​)​ ને પણ ચા તો બકુલાના હાથની જ ભાવે​,​બકુલા માં વગર ની દીકરી અને બાપ ને પેરેલીસ!​ ​બેડ રીડીન​,​ બે નાની બહેન. સ્કૂલમાં કયારેય ગઈ જ નહોતી પરંતુ મારી પાસે ગુજરાતી લખતાં વાંચતા શીખી ગઈ હતી​,​ મારા છોકરાવ સાથે એ બી સી ડી પણ શીખે.
મેં મારા પતિને કહ્યું ​હમણાં હમણાં એ વધારે ફિકી લાગે​ છે​,જમવા બેસે એટલે ઉબકા કરે આમ ચાર પાંચ દિવસ ચાલ્યું એટલે મને મનમાં કંઈક શંકા ગઈ એટલે મેં પુછ્યું તારો પિરિઅડ​ ​બરાબર આવે છે​ ને ​? મને બરાબર જવાબ ન મળ્યો​.​ચહેરો ​કહેતો હતો કે ​કંઈક છુપાવી ર​હી છે.​ પરંતુ એ બોલી ન શકી​,​ મને પેટ માં ફાળ પડી.તુરંત મેં મારી ખાસ બેનપણી કલ્પના પેથીઓલોજીસ્ટ ને ફૉન કરી ને વાત કરી,આ કહે ક્લિનિક ચાલુ છે એનું યુરિન ટેસ્ટ કરવા આપી​ જાવ ​.સાંજે રિપૉર્ટ પોઝિટીવ આવ્યો​ ​અને મારા પર તો જાણે વીજળી પડી…..હું તો સ્તબધ બની ગઈ! how is થઈ possiable એવું બની જ કેમ શકે?. મારુ મન સ્વીકારવા તૈયાર જ નહીં !​ ​મારુ મન ભ્રમિત થઇ ગયું.અંતે મનને સમજાવ્યુ કે હવે ગુસ્સો કે અપસેટ થવાનો મતલબ નથી હવે એમાંથી રસ્તો કેમ કાઢવો ​એ વિચારવું પડશે,સાચી હકીકત જાણવા શાંત મને બકુલા ને સમજાવી ​પટાવી વાત કઢાવી પડશે.
વિગતથી વાત સાંભળ્યા પછી ​અનેક વિચારો આવી ગયા પરિણામ શું અવશે અને શું કરવું ?​.​મને મારો જ વાંક દેખાયો, નવરાત્રીમાં રોજ ગરબામાં જવાની છુટ આપી, મને થતું કે રમવા જેવડી છે ભલે રમવા​ ​જતી અને આવું ધાર્યુ ન હતું કે એવું પણ બની શકે! મેં બકુલા ને સમજાવી કે તુ છોકરાને અહીં બોલાવ, વાત કરીએ, છોકરો રિક્ષા ચલાવતો​ હતો, ​એ આવવા તૈયાર ન હતો.એણે બકુલાને કહું કે મારી ​માં ના પડે છે અને કહે છે કે એ છોકરી સાથે લગ્ન કરીશ તો ​એ બળી મરસે. મારા તો રાત દિવસ એક થઇ ગયા ચિંતા,ત​ણાવ શું કરવું સમજાતું ન હતું કુંવારી છોકરી માં બનશે તો સમાજ તેને પીંખી નાખશે​.​છોકરી નું ભવિષ્ય શું?​ ​શું કરવું​?​ મેં ફરી મારી બેનપણી કલ્પના ને ફોન ​કર્યો તે કહે તું દાદરમાં એક ક્લીનિક છે જ્યાં ઈલિગલ એબોર્શન કરે છે.એડ્રેસ શોધ્યું પણ મારુ માતૃત્વ તરફડી રહયું હતું કે કોઈ બાળક નો જીવ લેવાનો મને અધિકાર નથી,મારો માંહ્યલો રડી રહો હતો તો સામે આ છોકરી ની જીંદગી અને ભવિષ્ય નો વિચાર ! આ પાંત્રીસ વર્ષ પહેલા સમાજ ને બિલકુલ માન્ય ન હતું। હું પોતે પણ સ્વીકારી શકતી ન હતી. હું બકુલા ને લઇ ને ધડકતાં હૈયે હોસ્પિટલે પહોંચી,પહોંચતા જ મને ગભરામણ, ગૂંગળામણ થવાં લાગી. કેટકેલીએ છોકરીઓ અને સ્ત્રીઓ ને જોઇઃ અનોખી વેદના અનુભવી, ત્રણ ચાર કલાકના અંતે કહેવામાં આવ્યું કે એબૉરશન નહીં થઇ શકે,time વધારે થઇ ગયો છે અને સર્જરી કરવી રિસ્કય છે.બકુલા ને લઇ ને તુરંત ડામાડોળ હૃદય સાથે ઘરે પાછાં આવી.સોસાયટી માં ખબર પડશે તો? .કુંવારી છોકરી માં બનવાની છે તો જમીન અસમાન એક થઇ જશે આ બધું ક્યાં સુધી છૂપું છૂપું રહશે। પછી તો બકુલા ને સમજાવી કે ગમેતેમ કરી ને છોકરાં ને અહીઁ ઘરે બોલાવ, મારે મળવું છે. ઘણા પ્રયત્ન પછી આવ્યો અને એજ વાત કે એની માં બળી મરશે,આપઘાત કરશે. મેં કહ્યુ કે આ તારે પહેલા વિચાર કરવાનો હતો. હવે આ છોકરી શું કરશે? ક્યાં જશે ?તારું બાળક છે અને તારી જ જવાબદારી છે. ઘણી સમજાવટ પછી કોર્ટ લગ્ન કરવા તૈયાર થયો. અમે થાણા કોર્ટમાં ગયા ફોર્મ ભર્યુ પરંતુ ત્યાં પણ એ લોકો એ સમય તારીખ આપી,અમેં ફૉર્મ ભર્યુઁ પાંછા આવ્યાં પરંતુ મારુ મન શંકા કુશંકા,ચિંતા થી ઘેરાઈ ગયું કે છોકરો પાછો ફરી જશે તો?પરંતુ વિથ ગોડ બ્લેસ્સ કોર્ટે તારીખ આપ્યા મુજબ લગ્ન કરી લગ્ન સર્ટિફીકેટ લઈ લીધું. મને ખૂબજ હાંશકારો થયો ખુબ સારું લાગ્યું કે હવે આ કુંવારી માં નહીં કહેવાય. બકુલા ને લઇ ને મારા ઘરે જ આવ્યાં,છોકરો પણ આવતો જતો થયો.આ રિક્ષા ચલાવાતો, ફરી સમજાવ્યો અને કહયું કે તું ખોલી / ઘર લઇ લે હું તને મદદ કરીશ. ત્યાબાદ મેં મારા પતિ ને મદદ કરવા વાત કરી કરી તેને ખોલી લઇ આપી. રિક્ષાની આજીવિકા હતી પણ મૂડી તેની પાસે ન હતી, દીકરી જેમ અશ્રું ભીની આંખે વિદાય કરી અને હૈયે હાશકારો અનુભવ્યો.એક છોકરી અંધકારમાં ધકેલાઇ જતા બચી ગઈ ને તેનો ગ્રહસંસારઃ શરૂ થઈ ગયો. મને એ બે ત્રણ મહિના નો પ્રવાસે જિંદગી એ ઘણુ શીખવ્યું જાણે મારામાં ઘણું પરિવર્તન અનુભવ્યું.

મિત્રો ઘણીવાર માંહ્યલામાં ચાલતી કાયમી ચળવળ ને હૈયું ખોલી કહેવાથી માણસ હળવો થઇ જતો હોય છે.વાત તમારી હોય કે મારી પણ હળવેકથી હૈયાને હલકી કરજો કદાચ તમારી કોઈ વાત તમારી સાથે બીજાને માર્ગ સુજાડી હળવાશ અનુભવશ

રેણુબેન વખારિયા

આઝાદી નો શંખ નાદ -1942 – ભારત છોડો- 9 મી ઑગસ્ટ /77 મી વર્ષગાંઠ ઇતિહાસ બોલે છે -જિતેન્દ્ર પાઢ

શહીદોંકી ખાંભી પર લગેંગે  હર બરસ ફુલોકે મેલે 
 વતન પે  મરને વાલોંકા અમર નામો નિશા હોગા // 

——————————————————————————— 
———————————————————————————

  ‘ 1942 માં દેશની સ્વતંત્રતાનો સંગ્રામ લડી  ભારતને આઝાદ કરાવવાની જરૂરત હતી આજે ..ભારતને ગરીબી ,ગંદગી, ભષ્ટાચાર ,આંતકવાદ,  નારી જાગૃતિ,સમાનતા અને  દેશને જાતિવાદ,સંપ્રદાયિકતાથી મુક્ત કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઈએ.’ સંકલ્પથી સિદ્ધિ ‘સૂત્ર સાથે અપીલ કરીએ કે ખભેખભા મેળવી આપણે એવાં ભારતનું નિર્માણ કરીએ જેના પર સ્વતંત્રતા સેનાનીઓ ગર્વ કરે ‘.( વડા પ્રધાન  નરેન્દ્ર મોદી ) [ 75 મી ભારત છોડો વર્ષગાંઠ વેળાએ  પ્રવચન ]
              ‘ હું એક જ ચીજ લેવા જઈ રહ્યો છું -આઝાદી ,ન આપવી  હોય તો કતલ કરી દો.આપને એક જ મંત્ર આપું. સાચું જેને દિલમાં કોતરી રાખો,તેને પ્રત્યેક શ્વાસમાં વ્યક્ત થવા દો  ‘કરો- યા  મરો ‘ આઝાદી  ડરપોકો માટે નથી. જેનામાં કંઈ કરી છૂટવાની તાકાત છે તેઓ જીવિત રહે છે ‘- તા,8 મી ઑગસ્ટ 1942 રાત્રે કોંગ્રેસ મહાસમિતિ સમક્ષ ‘ભારત છોડો ‘ અંગ્રેજો ની હકુમત સામે આંદોલનના પ્રસ્તાવ પર બોલતા મહાત્મા ગાંધી એ આ શબ્દો ઉચ્ચારેલાં હિન્દી અને ઇંગ્લિશ માં સતત ત્રણ કલાકનું આ ભાષણ ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ બન્યું.દેશની ચેતનાનેજાગૃત જાગૃત કરનારું આ ભાષણે પ્રભાવી અસર કરી  જનમાનસમાં હિંસક અને સત્યાગ્રહવાળી આઝાદીની આહલેક જગાડી- જંગે આઝાદી માટે કુરબાન થવા ઘરબહાર ટોળે ટોળાં વિરાટ માનવ સમુહ ઉમટ્યો ,જેમાં યુવા વર્ગની સંખ્યા વધુ હતી. વિશ્વ વિખ્યાત કાકોરી કાંડના 17 વરસ  અંગ્રેજોનો સરેઆમ વિરોધ કરતુ  ક્રિપ્સ મિશન બાદ આ ત્રીજું મોટું આંદોલન  હતું ,જેણે આઝાદી ની નીવ નાંખી માત્ર પાંચ વર્ષના ગાળામાં દેશ ને અંગ્રેજો ની ચુંગાલ માંથી મુક્ત કર્યો     ‘ અંગ્રેજો ભારતને જાપાન માટે ન મોકલો,પરંતુ ભારતીયો માટે વ્યવસ્થિતરૂપથી છોડી જાવ.'(હરિજન બંધુ  ,જુલાઈ ’42- મહાત્મા ગાંધી )ભારતીય નેશનલ કોંગ્રેસ સમિતિ એ ક્રિપ્સ મિશન પ્રસ્તાવનો વિરોધ કર્યો, ‘ભારતની સુરક્ષા ભારત જાતે જ કરશે ગોવાળિયા ટેન્ક મુંબઈમાં ગાંધીજી એ ભાષણમાં કહેલું અને ઉમેરેલું  જયારે સત્તા મળશે ત્યારે તેઓ આ વાતનો ફેંસલોઃ કરશે કે ભારત ને કોના હવાલે કરવું આપણે ભારતના ભારત છોડો આંદોલનથી આઝાદી ની લડાઈ નેતૃત્વ લોકો થકી લોકોથી પ્રાપ્ત થયું હશે .”બ્રિટિશો વિરુદ્ધનું આંદોલન તીવ્ર બન્યું . ગાંધીજી એ ખુબ સમજદારી પૂર્વક  9 મી ઑગસ્ટ પસંદ કરેલી,તે દિવસ ‘બિસ્મિલ ‘ભગતસિંહ ને યાદ કરી આ દિવસ સ્વતન્ત્ર  ભાવના જાગૃતિ મારે દેશ દાઝ જગાડવા પસન્દ કરેલો; આ નિશાન બરોબર લાગી ગયું , લાલબહાદુર શાસ્ત્રી એ ‘મરો  નહીમારો ‘સૂત્ર આપ્યું તો યુસુફમહેર અલી એ ‘કરેંગે યા મરેંગે  ઘોષણા કરી ,9 મી ઑગસ્ટે સવારે ગાંધીજી અને વર્કિંગ સમિતિ ના તમામ સભ્યોને પકડી ને કોંગ્રેસ સમિતિ ગેરકાયદેસર બ્રિટિશરોએ જાહેર કરી ,ગાંધીજી, સરોજિની નાયડુ (યરવડા જેલ- પુના );ડો, રાજેન્દ્ર પ્રસાદ (પટના );અન્યને  અહંમદ નગર જેલમાં કેદ કર્યા.મહાત્મા ગાંધી ને સુભાષ ચંદ્ર બોઝે બંગાળમાંથી ‘દિલ્હી ચાલો ‘ઘોષણા સાથે આઝાદ ફોજ ઉભીકરી.ચારે બાજુ નેતા વિહોણું જનઆંદોલન સ્વયં ઉગ્ર બન્યું. 9 મી ઑગસ્ટ  લોકોનો જુવાળ ગાંધીજી ની ધરપકડથી વધુ ભભૂક્યો,ગોળીબાર, બેરહમી થી લોકો ની હત્યા થતા  મહિલાઓ સહીત આંદોલનકારોએ રેલવે ,પોસ્ટ ઓફિસ  અનેક સ્થળે આગ ચાંપી,રેલવે પાટા ઉખેડી  સરકારી શાસનને હચમચાવી નાંખ્યું ; સાથે લોકો એ પોતાની નોકરો છોડી આંદોલનમાં જોડાયા. દેશને આ સમયમાં મૌલાના આઝાદ , ડૉ .રાજેન્દ્ર પ્રસાદ,  અશોક મહેતા , તિલક ,જય પ્રકાશ નારાયણ ,નહેરુ,સરદાર,અરુણા આસિફઅલી ,એસ એમ  જોશી,રામ મનોહર લોહિયા ,જી,વી પંત ,પ્રફુલ્લ ચન્દ્ર ઘોષ વગેરે અનેક રાષ્ટ્ર પ્રેમી નેતા મળ્યા.આંદોલન અટકાવવા  કુર અત્યાચાર,ધરપકડો નો દોર ચાલ્યો,ગોળીબારો થયા, નવલોહિયા ઠાર થયા .તત્કાલીન આંકડા મુજબ જન આંદોલનમાં 940 ના મોત ,1630  ઘાયલ ,18 હજાર ડી,આઈ,આર,માં નજર કેદ,60299 ધરપકડ થઇ ,દિલ્હી ખાતે સેન્ટ્રલ એસેમ્બલીમાં ઓનરેબુલ હોમ મેમ્બરે રજૂ કરેલા આ આંકડાઓ હતા. આ આંદોલન કોઈ પણ ભેદભાવ -વિના રાષ્ટ્ર ભક્તિથી પ્રેરાઈ ને જાગ્યું હતું જેમાં ફેક્ટરી મઝદુરો,પત્રકારો,કલાકારો,વિદ્યાર્થીઓ,મહિલાઓ,શિક્ષણ  શાસ્ત્રીઓ ,ધર્મ સંતો,દલિતોપુરુષો, વૃદ્ધો ની લાંબી ગાથાઓ,,  શહીદો ,વીરો, શુરવીરોના બલિદાનો થી આઝાદીની આગ તેજ બની.ભૂગર્ભમાંથી કોંગ્રેસ રેડીઓ સ્ટેશન  સંચાલન ઉષા મહેતાએ સાંભળ્યું અને  સમાચાર  વાચન  રામ મનોહર લોહિયા કરતાં.સ્ત્રીઓ અને બાળકો સુદ્ધાં બંગાળમાં 73 વર્ષની  હાજરા ,આસામમાં 13 વર્ષની કનકલતા ,કલકતામાં બરુઆ,બિહાર-પટનામાં સાત કુમળીવયના બાલ છાત્રોએ શહીદી વહોરી.
            ખૂબીની વાત એ હતી કે લોકો એ  સ્વયં યુપી,બલિયા,બંગાળતામમુલુક,મહારાષ્ટ્ર, સતારા,કર્ણાટકા, ધારવાડ ,ઉડ્ડીસા ,તલવર,બાલાસોર વગેરેમાં બ્રિટિશ શાસનથી મુક્ત સરકાર ગઠન લોકોએ કર્યું 
  અત્રે ખાસ નોંધવું રહ્યું કે -મુસ્લિમ લિંગ,ઇમ્પિરિયલ પુલીસ,બ્રિટિશ  આર્મી ,લાભ જોતો વેપારી વર્ગ,આર એસએસ ,હિન્દૂ મહાસભા,ભારતીય કોમ્યુનિસ્ટ ,ભારતના રજવાડાઓપોતપોતાના અંગત માટે સાથે વિરોધ કરેલો અને આંદોલનને સહકાર ના આપણા વિરોધ દાખવેલો. બીજી બાજુ અમેરિકન પત્રકાર, જર્નાલિસ્ટ -લૂઈ ફિશર,એડ્ગરશો ,એમ,એલ,સ્યુર્મેન્ટ  અને નોર્મન થોમસ અને પલબર્કે  ભારતની આ લડતને ટેકો આપેલો. વિરોધથી ગાંધીજીને બે વર્ષ સુધી  ખુબ સહેવું પડેલું.
વિશ્વ યુદ્ધ ખતમ થતાં ગાંધીજી મુક્ત થયા, 1944માં લેબરપાર્ટીએ બ્રિટનના મંત્રી કેબિનેટ મંડળ ને 1946 માં ભારત મોકલ્યા ભારતમાં નાગરિકોની સહાનુભૂતિ દાખવનારા કેબિનેટ મંડળે અભ્યાસ કર્યો. રાજ નૈતિક બાજુ સાવધાનીથી તપાસી સરકાર ઘડવાના નિર્ણય નો પ્રસ્તાવ રાખ્યો ,પ્રાંતો અને રાજ્યોના સભ્યો થી સંઘટક સભા બની,મુસ્લિમ લિંગે જવાહરલાલ નહેરુ ના નેતૃત્વનો વિરોધ કર્યો, પાકીસ્થાન અલગની માંગણી મહોમ્મદઅલી ઝીણા એ કરી  દબાણ કર્યું .વાઇસરોય માઉન્ટ બેટને ભારત પાકિસ્તાનના વિભાજનની યોજના રજૂ કરી ,ભારતે તે ના ઈલાજ સ્વીકારી મોટા પાયે હિન્દૂ મુસ્લિમ રમખાણો થયા ,5 લાખ માણસો માર્યા ગયા,1.5 કરોડ બંને તરફ લોકો એ ઘરબાર છોડ્યા 14 ઑગસ્ટે રાતે 1947 ના ભારત આઝાદ થયું. મહાત્મા ગાંધી  નોઆખલીમાં કોમી હુલ્લડમાં શાંતિ માટે ઉપવાસ ઉપર હતા અને તેઓ ને આઝાદી નો આનંદ  ન લાગ્યો  અને કોઈપણ હૉદ્દો ગ્રહણ કરવા ના મરજી દર્શાવેલી.ગાંધીજી  ને  ખુનામર્કીથી થી મળેલી આઝાદી  રાશ ન આવી.
—————————————————————————————— જિતેન્દ્ર  /અમેરિકા

મહેંકતા પત્રો ( વિદેશ વસી સહિયર મોરી – ૧૧ રોહિત કાપડિયા

સ્મિતા ,   

તારો જિંદગી પ્રત્યે વહાલ જગાડે એવો ઉષ્માભર્યો ઈ મેઇલ વાંચીને ખૂબ જ ખુશ થઈ .વિશ્વાસના ઘરે ભારતમાં રોજ જ મમ્મીજી ને પપ્પાજી સાથે વાત થાય છે .બન્ને અમારાથી ખુશ છે .તો પણ અમારા દૂર હોવાનો અફસોસ તો થોડાક અંશે તેમની વાતમાં લાગે જ. વિશ્વાસ ઘણીવાર મને કહેતો કે પપ્પાજી એમની લાડલી ખુશી સાસરે ગઈ પછી ઘણાં જ બદલાઈ ગયા છે .થોડાં વધુ ગંભીર થઈ ગયા છે.પપ્પાજી પંદર દિવસ પછી એમના ઓફિસના કામ અંગે અહીં સાત દિવસ માટે આવવાના છે.મારે એમના સાત દિવસની એક એક ક્ષણને એમની સગી દીકરી કરતાં પણ વધારે પ્રેમથી છલકાવી દેવી છે.ઘણું બધું વિચાર્યું છે અને તેની તૈયારીઓ પણ શરૂ કરી દીધી છે

.        ‘શું અંધારું ખૂબસુરત ન હોઈ શકે ?’ મારી આ વાતને સમજાવવા એક નાનકડી વાર્તા લખી છે. તને પ્રત્યુતર મળી રહેશે .એક પ્રજ્ઞાચક્ષુ કવિને કોઈએ પૂછ્યું “તમારા આટલા બધાં લાગણીથી છલકાતા ગીતો પાછળનું પીઠબળ શું છે ?પ્રેરણાસ્તોત્ર ક્યો છે ?”.કવિએ હસીને કહ્યું મેં અંધકારને પ્રેમ કર્યો છે. તેના આશ્લેષમાં મારા અહમને ઓગાળી નાખ્યો છે. હવે હું લખવાનાં પ્રયત્નો નથી કરતો. આપોઆપ લખાઈ જાય છે .સ્મિતા, આમ પણ ખૂબસુરતી વસ્તુમાં કે પાત્રમાં નથી હોતી જોનારની દ્રષ્ટિમાં હોય છે .ક્યારેક અંધારી રાતે આકાશના તારલાઓને નિહાળવાનો પ્રયત્ન કરીશ તો તને એ આકાશ કદાચ વધારે વહાલું લાગશે. એક અંધારી રાતે વિશ્વાસ મને ખાસ જગ્યાએ પાલવમાં ઢંકાયેલા તારલાઓથી શોભતાં આકાશનો નજારો જોવા લઇ ગયો હતો .દુરબીનમાંથી તે નજારો જોઈને હું આનંદથી નાચી ઉઠી હતી .અંતમાં અંધકારની ખૂબસુરતીના સંદર્ભમાં બે પંક્તિ –

            અજવાળાની ચકાચૌંધમાં જે મળ્યું નહીં ,           

શક્ય છે કે ગાઢ અંધકારમાં મળી જાય .         

અહીં અમેરિકામાં વાતાવરણનું પ્રદુષણ નહીંવત્ હોવાથી, હવા બહુ જ શુદ્ધ હોય છે. પીવાનાં પાણીની ગુણવત્તા પણ ઘણી જ સારી હોય છે. ખાદ્ય સામગ્રીઓપણ ભેળસેળ વગરની શુદ્ધ હોય છે. આ બધાને પરિણામે અહીં સરેરાશ આયુષ્ય વધારે છે. અહીંનો નાગરિક ૬૫ વર્ષ પછી સિનિયર સિટીઝન ગણાય છે. આમ તો સિતેર-પિંચોતેરવર્ષ સુધીના વૃદ્ધો અહીં સ્વસ્થ જીવન જીવતાં હોય છે. અલબત, અહીંની સરકારે દરેક જગ્યાએ તેમનાં માટે ખૂબ જસુંદર વ્યવસ્થા કરેલી છે. સિનિયર સિટીઝનોને દરેક ઠેકાણે પ્રાથમિકતા મળે છે. એમની સુવિધાઓનો સંપૂર્ણ ખ્યાલ રખાય છે. માંદગી દરમિયાન એમનો સંપૂર્ણ ઈલાજ શાહી રીતે પણનિ:શુલ્ક થાય છે. આમ તો અહીં લોકો પાસે પાસે રહેવા છતાં પણ એકબીજાથી વધુ વાત કરતા નથી. જો કે હું તો મારા સ્વભાવ પ્રમાણે કોઈ ન બોલતું હોય તો સામેથી બોલાવી લેવામાં માનું છું.

અમારા જ મકાનમાં રહેતા એક લગભગ એંસી વર્ષના વૃદ્ધા રોજ સવારે અને સાંજે સંપૂર્ણ રીતે સજ્જ થઈને એમના કૂતરાને લઇને બહાર ગાર્ડનમાં આવે .એક આંટો મારીને પછી  કૂતરા સાથે એકાદ કલાક બેસીને રમે .મારું ત્યાંથી પસાર થવાનું થાય તો સ્મિત જરૂરથી કરે .એક દિવસ મેં હિંમત કરીને પૂછ્યું આન્ટી આમ તો તમે સાવ એકલા છો તો પછી આટલા સજ્જ ધજ્જ થઈને તૈયાર કેમ થાવ છો? તમને તૈયાર થવામાં શ્રમ નથી પડતો? એમણે હસીને કહ્યું “હાં! મારા બચ્ચા, તૈયાર થવામાં થાક તો લાગે છે પણ શું થાય, હું મારી જાતને બહુ પ્રેમ કરું છું” .ખુદને ચાહવાની આ વાત મને ઘણી ગમી. જો કે અહીં બધા એક જ જન્મમાં માને છે અને એટલે જ મૃત્યુ આવે ત્યાં સુધી જીવન જીવી લેવા માંગતા હોય છે. જીવન જીવવા માટે કોઈનો સાથ, સંગાથ, સહેવાસઅને દિલની ઉષ્મા જરૂરી હોય છે. લગ્ન જીવનમાંથી મોટી ઉંમરે એકની વિદાય બાદ આ સાથ તૂટે છે. ઉષ્મા ઠંડી પડી જાય છે. બહુ ઓછા આ કાયમી વિયોગ પછી પેલા વૃદ્ધાની જેમ ખુદને પ્રેમકરીને જીવન સાથે સમજૂતી કરી શકે છે. બાકી તો મોટા ભાગના વૃદ્ધોને એકલતા કોરી ખાતી હોય છે .ડિપ્રેશન અને અલ્ઝાઇમરનો ભોગ બનેલા વૃદ્ધોની સંખ્યા ઘણી વધારે છે. ડિપ્રેશન વિશે એક લેખ તૈયાર કરી રહી છું. પૂર્ણ થતાં તને લખીશ .વૃદ્ધ મા-બાપને દત્તક લેનાર ડોકટર દંપતિને હ્રદયથી આવકાર અને સલામ. ઈશ્ચર કાં તો સંતાનોને સમજ આપે કાં તો સુખી અને સંપન્ન લોકોને ડોક્ટર દંપતિ જેવી લાલચ આપે.

              ચાલ ત્યારે સાંજના પાંચ વાગ્યામાં છવાઇ ગયેલા અંધકારની આરતી ઉતારતા આ ઈ મેલ અહીં જ પૂરો કરું છું.                                                      આશા. 

મહેંકતા પત્રો (વિદેશ વસી સહિયર મોરી – 10) રોહિત કાપડિયા

આશા,    

બરફની શ્વેત ચાદર પર સરકાવી મોકલેલો તારો ઇ-મેઈલ મળ્યો. વાંચીને એક શીત લહેર આખા શરીરમાં ફરી વળી. એ શીત લહેર જ્યારે દિલની ઉષ્મા સાથે ટકરાઇ ત્યારે આંખોની સમક્ષ તારો આશાથી છલકતો ચહેરો નજર આવ્યો .એ ચહેરા પરની સ્વસ્થતા જોઈને આનંદ થયો.બરફ કદાચ હવે પીગળી ગયો હશે.હવેના ત્રણ મહિના તને આવી હિમવર્ષા જોવાની અનેક તક મળશે.મને વિશ્વાસ છે કે તું એ હિમવર્ષાથી ક્યારેય નહી ધરાય .તારી એ વાત’ શું અંધારું ખૂબસૂરત ન હોઈ શકે ?’ ગમી તો ખરી પણ હજુ એ વાક્યનો અર્થ પૂરેપૂરો મનમાં નથી ગોઠવાતો. હવે પછીના ઈ મેઇલમાં જરૂરથી જણાવજે. થોડા સમય પહેલાં મેં તને અહીં યોજાતા વૃદ્ધાશ્રમોની સંખ્યા વિશે લખ્યું હતું .ભણેલા ગણેલા સંતાનો જ્યારે મા બાપને વૃદ્ધાશ્રમમાં મૂકી આવે છે ત્યારે પ્રશ્ન થાય છે કે સાચું ભણતર શું ? મન કંઈક મૂંઝાતું હતું. પણ ગઈકાલે જ એક સમાચાર વાંચ્યા અને હૈયે ટાઢક વળી ગઈ. સાચું ભણતર ક્યું એ સમજાય ગયું.

     ‘ આવકાર’ વૃદ્ધાશ્રમના મુખ્ય સંચાલકે કરેલી વાત તને લખું છું. એ સંચાલકે જણાવ્યું કે વર્ષમાં પંદરથી વીસ જેટલા વૃદ્ધ મા-બાપને અહીં ખમતીધર છોકરાઓ રહેવા માટે મૂકી જાય છે. તે સંતાનો પાસે પૈસા છે પણ પ્રેમ નથી અને સમય નથી. જો કે અમે તો એમ જ ઇચ્છીએ છીએ કે માનવતા મહોરી ઉઠે અને વૃદ્ધોને અહીં મૂકવાની સંખ્યામાં ઘટાડો થાય. અમે રાત દિવસ પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે ઈશ્વર સૌ સંતાનોને સાચી સમજણ આપે .અમારી સંસ્થાના ખાટલાઓ જ્યારે ખાલી રહેશે ત્યારે અમારું દિલ ભરાઈ જશે. અમને સંતોષ થશે. તેવી જ એક ઘટના એક વર્ષ પૂર્વે બની. એક યુવાન દંપતી અમારા વૃદ્ધાશ્રમમાં એમના ત્રણેક વર્ષના નાના બાળક સાથે આવ્યું.આવીને હાથ જોડીને વંદન કરી હસતા ચહેરે કહ્યું “આ અમારો રાજુ છે. એ અમારી આંખનો તારો છે. અમારા દિલની ધડકન છે. અમારા જીવનનું કેન્દ્ર છે. અમે તેને ખૂબ જ પ્રેમ કરીએ છીએ. મા બાપ પાસેથી મળતા અઢળક પ્રેમથી રાજુ પણ એટલો જ ખુશ છે. અફસોસ, એક જ વાતનો છે કે મને તેમજ મારી પત્નીને મા બાપનો આ પ્રેમ નસીબ નથી થયો. આજે અમારી પાસે લખલૂટ દોલત છે

. અમારા બંનેની ઈચ્છા મા-બાપનો પ્રેમ મેળવવાની છે.તો આપ આપના વૃદ્ધાશ્રમમાંથી બે વૃદ્ધ માતા અને બે વૃદ્ધ પિતા અમને દત્તક આપો. હાં! એવા માતા પિતાને દતક આપવા પસંદ કરજો કે જેમને દીકરાનો પ્રેમ જ ન મળ્યો હોય ને નરી ઉપેક્ષા જ મળી હોય.અમે તેમને અનહદ પ્રેમ આપશું અને બદલામાં તેમના તરફથી એટલો જ પ્રેમ મેળવશું.અમારે ત્યાં એમને કોઈ તકલીફ નહીં પડે અમે બંને ડોક્ટર છીએ એટલે એમના સ્વાસ્થ્યનું પણ પૂરું ધ્યાન રહેશે. અને એ સાચા માનવ ધર્મ નિભાવનારા ડોક્ટર યુગલ ચાર વૃદ્ધોને ઘરે લઈ ગયું

.      ગઇકાલે એક વર્ષ પછી એ ડોક્ટર યુગલ પાછું આશ્રમે આવ્યું. બહુ જ ખુશખુશાલ હતાં એ ચારેય વૃદ્ધ મા બાપના સુધરેલા સ્વાસ્થ્યના અને એમના પ્રસન્ન રીતે પસાર થતાં દિવસનાં  ફોટાઓ બતાવ્યા. પછી ધીરેથી હાથ જોડીને કહ્યું “અમે થોડાં વધુ લાલચુ થઇ ગયા છીએ. હજુ વધુ મા બાપનો પ્રેમ અમને જોઈએ છીએ અમારી ઝોળીમાં બીજા ચાર ઉપેક્ષિત વૃદ્ધ મા બાપને આપો.” મારી પાસે બોલવા માટે કોઈ જ શબ્દો ન હતા. મારી આંખો અનાયાસે ભીની થઈ ગઈ. વૃદ્ધો પ્રત્યેનો એમનો આદરભાવ અને અપાર લાગણી જોઈને મારી ઈશ્ચર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વધુ ગાઢ બની. બીજા ચાર ઉપેક્ષિત વૃદ્ધ મા-બાપને એમને દત્તક તરીકે સોંપતા મેં કહ્યું ” ઈશ્વર તમારી લાલચને હજુ ઓર વધારે અને તમારા પર દુનિયાભરની ખુશીનો વરસાદ વરસાવે.” જો કે મનમાં તો થયું કે જેઓ ખુદ જ ઈશ્ચર સ્વરૂપ છે તેમને માટે પ્રાર્થના કરનાર હું કોણ?          આશા, આ પ્રસંગ વાંચ્યા પછી જિંદગી વધુ ખૂબસુરત લાગે છે. મનમાં એક હાશ થઈ ગઈ કે જ્યાં સુધી આવાં પ્રેમાળ માનવીઓ આ પૃથ્વી પર છે ત્યાં સુધી તો નફરતની જીત ક્યારે ય નહીં થાય. મને તો આવી ઘટનાઓ પરાકાષ્ટાએપહોંચેલા કળિયુગના અંત સમી અને સોનેરી સતયુગના આગમનની એંધાણી સ્વરૂપ લાગે છે.

તું ત્યાંના વૃદ્ધો વિષે કંઈ જણાવવાની હતી તે જરૂરથી જણાવજે. મારી ભણાવવાનીપ્રવૃત્તિ બરાબર ચાલે છે. રોપેલા છોડ પર ફૂટતાં દરેક નવાંકુમળા પર્ણને જોઈને અનેરી તાજગી અનુભવું છું અને પ્રકૃતિના નિખારને સલામ ભરૂં છું. ચાલ, સલામ નહીં પણ વ્હાલ ભરીને આ ઇ-મેઇલ અહીં જ પૂરો કરૂં છું. 

   સ્મિતા. 

“આવું પણ હોય!”..ડૉ ઈંદુબેન શાહ

આવું પણ હોય!

Posted on જુલાઇ 26, 2019by Dr Induben Shah

અઠવાડીયું થયું રોજ રાતના બે-ત્રણ વાગતા રેણુકા ઝબકીને જાગે હેમ.. હેમ..બૂમ પાડે, પરસેવે રેબ ઝેબ..રવિ જાગી જાય, રેણુકાને સાંત્સ્વત કરે, “રેણુ શું થયું? અહીં કોય નથી આપણે બેજ છીએ હેમ ..હેમ શું? અહીં તો હેમેય નથી ને રજત પણ નથી, હેમ તો મને પણ જોવું ગમે હો હું તો જો મને દેખાય તેવું લઈ જ લઉ બૂમ બરાડા ના પાડું, બૂમ બરાડા પાડીયે તો બાજુવાળા સી.પી. એ ને ખબર પડે અને સવારના મારી સાથે પાર્કમાં ચાલતા ચાલતા મને પૂછે હાય રવિ, હાવ મચ ગોલ્ડ યુ હેવ? તો મારે જવાબ આપવો ભારે થઈ પડે, પણ હું  માનું છું તારા આ સપના સાચા પડશે અને આ દિવાળી પર આપણે જરૂર ૧૦૦ ગ્રામ ચાંદી અને તારા માટે સરસ નેકલેશ લઈશું. અત્યારે પાણી પી ને સૂઈ જા ડાર્લિંગ બોલી રેણુકાને પથારીમાં બેઠી કરી પાણી પીવડાવ્યું રેણુકાના રૂપાળા મુખ પર મેઘવર્ણીય વિશાદના અશ્રુ છાંટણા છવાયેલ, રવિની રમુજી વાત પર વિજના ઝબકારા જેવું સ્મીત ફરક્યું,રેણુકા પોતાની બાલિશતા પર શરમાય રવિની વિશાળ છાતીમાં મુખ છુપાવી બાથ ભરી, રવિ સ્નેહ નીતરતા હાથે તેણીની પીઠ પ્રસરાવતો રહ્યો, બન્ને એકબીજાના બાહુમાં ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયા.
સવારે બન્ને ઊઠ્યા રાતની વાત ભૂલી પોતાના રુટીન વ્યવહારમાં વ્યસ્ત થઈ ગયા, રેણુકાએ બન્ને બાળકોને ઊઠાડ્યા છ વર્ષની આર્યા અને ચાર વર્ષનો અજય, આર્યા ૧લા ધોરણમાં અને અજય કિન્ડર ગાર્ટનમાં બન્નેના લંચ બોક્ષ તૈયાર કર્યા, બ્રેકફાસ્ટ કરાવ્યો, રવિ તૈયાર થઈને આવી ગયા “લેટ્સ ગો કીડ્સ આર યુ રેડી?” “યસ ડેડ લેટ્સ ગો” રેણુકાએ રવિની ચા કેરી ઓન મગમાં ભરીને તૈયાર રાખેલ રવિએ મગ લીધો. બન્નૅ બાળકોએ મમ્મીને હગ આપી “બાય મોમ” “બાય બેટા”નાનો અજય “મોમ યુ કમ અર્લિ આઇ ડોન્ટ લાઇક ટુ સ્ટે વિથ મિસ માયા સી ઇઝ વેરી મિન સી વોન્ટ લેટ મિ ડ્રો સી ટેક અવે માય ક્રેઓન્સ એન્ડ ફોર્સ મી ટુ ટેક નેપ,” અજય સી ઇઝ નોટ મીની નેપ ઇઝ ગુડ ફોર યુ, આઇ વિલ ટેલ હર ટુ ડે નોટ ટુ ફોર્સ યુ.” “થેંક્યુ મમી આઇ લવ યુ,”
“આઇ લવ યુ ટુ.” બોલી તૈયાર થવા ગઈ,
અમેરિકામાં એલિમેન્ટરી સ્કૂલમાં આફ્ટર સ્કૂલ પ્રોગ્રામની સુવિધા હોય છે. સાંજના છ વાગ્યા સુધી બાળકોને રાખે, મોટા બાળકોને હોમ વર્ક કરાવે નાના બાળકોને નેપ લેવડાવે,સ્ટૉરી બુક વંચાવડાવે  અથવા અજય જેવાને ડ્રોંઇંગ કરવું હોય તો કરાવડાવે. કોઈ બાળકોના પેરન્ટ ૫ વાગે લેવા આવે તો કોઈ બાળકોના પેરન્ટ છ વાગે લેવા આવે.મામુલી ફીમાં મિડલ ક્લાસ ફેમિલીને માટે આ સગવડ આશીર્વાદ સમાન.રેણુકાનો જોબ બેન્ક્માં ૮ થી ચારનો, ૫ વાગે બન્ને બાળકોને પિક અપ કરીને ઘેર આવે,બન્નેને દૂધ નાસ્તો આપે, સાજની રસોય કરે, શનિ-રવિની રજામાં લગભગ આખા અઠવાડિયાનું ડીનર કરી રાખેલ હોય એકાદ વસ્તુ માય્ક્રોવેવમાં કરવાની હોય તે મુકી દે, બાળકોને અઠવાડિયામાં બે વખત દેશી ખાવાનું બાકીના ત્રણ દિવસ તેમને જે ખાવું હોય તે બનાવી આપે, પાસ્તા, નુડલ્સ ,મેકરોની ચિસ વગેરે. છ વાગતા રવિ પણ ઘેર આવી જાય, ૭ વાગે બધાએ સાથે ડીનર લેવાનું.ડિનર પછી રવિ બન્ને બાળકોને હોમ વર્ક બાકી હોય તે કરાવે, રેણુકા બધાના લંચ તૈયાર કરે, બન્નેને બાથ આપે સુવડાવે,આર્યા સ્ટોરી બુક વાંચે,અજયની સાથે  ડૅડી ડીઝની સ્ટોરી બુક વાંચે, બન્ને સુઈ જાય પછી બન્નેના રૂમમાં લાઇટ બંધ કરી નાઈટ લેમ્પ ચાલુ કરી નીચે આવે એકાદ કલાક ટીવી જોવે કે વાતો કરે. રવિ –રેણુકાનો એવરેજ અમેરિકન મિડલ ક્લાસ ફેમિલીનો સુખી સંસાર કહીએ તો જરા પણ અતિસ્યોક્તિ ન ગણાય. બન્ને સમજીને કામ કરે,જરા પણ મોટા સાદે પત્નિએ પતિને કામ માટે કહેવું નહી પડે, અરે બાળકોપણ એકદમ કહ્યામાં,મમ્મી બોલે ‘આર્યા-અજય ગો અપ સ્ટેર ગેટ રેડી ફોર બાધ,’‘ યસ મોમ’ અને બન્ને ઉપર પહોંચી જાય,પાછળ મમ્મી અથવા ડૅડી જે ફ્રી હોય તે જાય.
દિવસ આટલો સરસ પસાર થાય રાત પડે,રવિ-રેણુકાને બાથમાં લે બન્ને પ્રેમ રસમાં એક બીજામાં સમાય જાય, રાતના ત્રણ વાગ્યા રેણુકાનો એજ ગભરાટ હેમ..હેમ.. એજ રીતે રવિ રમુજી વાત કરી રેણુકાને સાંસ્વત કરે.

 રવિને રોજ વિચાર આવે ‘આવું તે હોય !આખો દિવસ આટલું સરસ કામ કરે અને રાત્રે ત્રણ વાગે જ ગભરાય હેમ..હેમ..આ હેમનું રહસ્ય જાણવું પડશે, પણ કેવી રીતે? મારે તેને સ્પેસ્યાલિસ્ટ પાસે લઈ જ જવી પડશે નક્કી કર્યું.
આજે ઓફિસ પહોંચ્યો કે તુરત તેના ખાસ દોસ્ત આદિત્ય સાયકોલોજીસ્ટને ઘેર ફોન જોડ્યો “હલો ડો. આદિત્ય””યસ સ્પિકીંગ” “આદિત્ય હું રવિ તારો દોસ્ત”
“રવિ યાર આટલા વર્ષે યાદ કર્યો બોલ શું ખબર છૅ?”
“રવિ મારે તારી સાથે મારી પત્ની વિષે વાત કરવાની છે, તને આજે સમય છે?”
“શું થયું છે ભાભીને? “
“ફોન પર નહિ તું મને સમય આપ તારી ઓફિસમાં બેસીને વાત કરીએ,”
“ભલે આજે લંચ ટાઇમમાં આવ ૧૨ વાગે, સાથે લંચ લઇશું,”
“સારુ ૧૨ વાગે મળું છું બાય”
“ઓકે બાય”
રવિ આદિત્યની ઓફિસે ગયો બધી વાત કરી. આદિત્યએ વાત સાંભળી પુછ્યું
“ભાભીને આવા સપના શરું થયા તે પહેલા ભાભી ક્યાં ગયેલા તને યાદ છે”
“હા અમે ચારે જણા જુલાઇ મહિનામાં ઇન્ડીયા ગયેલ ત્યાં રાજસ્થાન અને ગુજરાતમાં ૧૦ દિવસ ફરવા ગયેલ, આર્યા અને અજયને અમારા બન્નેની બર્થ પ્લેશ જોવાનો આગ્રહ હોવાથી, મારી બર્થ પ્લેશ અમદાવાદની પોળ બતાવી, રેણુકાની બર્થ પ્લેશ લીમડી તેના મોસાળમાં એટલે અમે એક દિવસ માટે લીમડી ગયા તેના નાનાજીનું ઘર બતાવ્યું, મારા પોળના ઘર કરતા ઘણું સરસ એક માળનું મોટું મકાન, બન્ને બાળકોના આગ્રહને વસ થઈ અમે અંદર ગયા અત્યારે તો રેણુકાના ભાઇએ મકાન તેના પિત્રાય મામાને વેંચી દીધેલ તેઓ પણ હાલ મુંબઈ એટલે મકાનમાં નીચે ભાડુઆત હતા ઉપરના બે ઓરડા બંધ હતા ઓસરી ખુલ્લી હતી, ભાડુઆતભાઇ અમને નીચેના ઓરડા બતાવ્યા ઉપર નહી આવ્યા, તમે જાવ, મેં કુતુહલવશ પુછ્યું કેમ ઉપર નહી આવો? બોલ્યા “ના ત્યાં તો આ પહેલાના ભાડુઆતે એક બુઢ્ઢીબાઇ હાથમાં તેડૅલા બાળક સાથે જોઈ છે,ત્યારથી ઉપરના ઓરડા કોઈ ભાડૅ લેતા નથી, જોકે અમે કોઇએ ભૂત જોયું નથી,અને અમે ઉપર જતા પણ નથી,””આ સાભળતા જ રેણુકાનો ચહેરો બદલાઇ ગયો આંખો પહોળી થઈ, ગભરાય ગઈ બોલી રવિ ચાલો પાછા ઉપર નથી જવું, પણ તું તો જાણે છે નાનપણથી હું ભૂતની વાર્તાઓ વાંચુ મને જરા પણ ડર નહી,એટલે મે રેણુકાનો હાથ પકડ્યો અરે અહી સુધી આવ્યા અને આખું મકાન જોયા વગર જવાતું હશે? ધોળે દિવસે કોઇ ભૂત ના હોય,બાળકોએ પણ સુર પૂર્યો મમ્મી ડેડ ઇસ રાઈટ લેટ્સ ગો અને રેણુકાનો બીજો હાથ બાળકોએ પકડ્યો અને અમે ચારે ઉપર ગયા,જોકે તુરત નીચે આવી ગયા અવાવરું હોવાથી ધૂળ ઘણી હતી,બીજે દિવસે અમારી ફ્લાયટ હતી એટલે અમદાવાદ આવી તૈયારીમાં અમે બેઉ બીઝી થઈ ગયા,અહી આવ્યા શનિ- રવિ બાળકોની સ્કૂલની તૈયારીમાં ગયા સોમવારની રાતથી આ સ્વપના શરું થઈ ગયા છે, તને શું લાગે છે આવું હોય શકે?”

“હા હોય શકે ભાભીએ નાનપણમાં તેમના મોસાળમાં કોઈનું અકસ્માતથી અકાળે મૃત્યું જોયેલ છે,જેની છાપ તેમના સુશુપ્ત મગજમાં પડેલી છે, તે સ્થળ જોવાથી જાગૃત થઈ, આવું બને કાલે તું ભાભીને લઈ આવ તેમને હિપનોટાઇઝ કરી વાત કઢાવીશ અને ભય કે ગીલ્ટ જે કાંઇ હશે તે દૂર થઈ જશે,”
“તું તો યાર બહુ કોનફિડન્સ સાથે બોલે છે!”

“કારણ મેં આવા ઘણા કેશ જોયા છે,”
“સરસ કાલે શનિવાર છે, તું કામ કરે છૅ?”
“યાર ડો. ને બધા વાર સરખા અને તારા માટે શનિવાર શું? રવિવારે પણ કામ કરવામાં વાંધો ન જ હોય,”
“ભલે કાલે આવી જઉ છું.”

શનિવારે સવારના રવિએ  રેણુકાને વાત કરી હનિ આજે નવ વાગે આપણે મારા મિત્ર આદિત્યને ત્યાં જવાનું છે મેં તારી ઍપોઇન્ટમેન્ટ લીધેલ છે, તારો ભય દૂર કરશે,”
“મને શેનો ભય?”
“સોરી તારો ભય નહી તારા સ્વપ્ના દૂર કરશે,અને મારા ઉજાગરા,”
“ભલે આવીશ, પણ આર્યા-અભયને કોણ રાખશે?”
“હું રાખીશ બધા સાથે જઈશું.”
ચારેય જણા ૯ વાગે ક્લિનિકમાં પહોંચી ગયા.આદિત્યએ તુરત રેણુકાને અંદર લીધી બાળકોને ટી વી કાર્ટુન મુકી આપ્યા,અભય કાર્ટુન જોવામાં વ્યસ્ત થઈ ગયો આર્યાએ પુછ્યું ‘ડેડ વોટ્સ રોંગ વીથ મોમ ?”
“બેટા મમ્મીને રોજ રાત્રે હેડ એક થાય છે ને, ડો અંકલ વીલ રેમુવ ધેટ”
“ઓ કે,”

ઇનોસન્ટ  બાળકો કુતુહલતાથી સવાલ પૂછે, યોગ્ય જવાબ મળે સંતોષ પામે.

રેણુકા સરળ હોવાથીતુરત હિપ્નોટાયઝ થઈ ગઈ. આદિત્યએ પ્રશ્નોત્તરી શરું કરી

સોનાનો નેકલેશ બતાવ્યો” ભાભી તમને સ્વપ્નમાં આ દેખાય છેને?”
“નારે મારી પાસે ઘણા નેકલેશ છે મને તો મારો ચાર વર્ષનો સૌથી નાનો ભાઇ હેમ દેખાય છે, હું સૌથી મોટી મેં તેનું ધ્યાન નહી રાખ્યું, મામાના ઘરના દાદર પરથી પડી ગયો, મારા નાનીમા રસોય પડતી મુકીતુરત ડો પાસે લઈ ગયા,ડો બચાવી નહી શક્યા મારા નાનીમા રડતા,રડતા બોલતા’તા ,મારા ઘેર ભાણેજના મૃત્યુંની કાળી ટીલી, વાંક મારો હતો મેં ધ્યાન નહી રાખ્યું કાળી ટિલી મારા માથે.”
“રેણુકા કાળી ટીલી કોઈના માથે નહી, એ જ તો એની ડેસ્ટીની હતી, તારો ભાઇ તને બહુ વ્હાલો હતોને”
“હા ડો. મેં જ એને મોટો કરેલ મારા મમ્મી તો તેના જન્મ પછી માંદા રહેતા હતા અને એ બે વર્ષનો હતો ને જતા રહ્યા,મારો હેમ મને બહુ જ વ્હાલોહતો,”
“હોય જ ને હેમ નેપણ તું બહુ વહાલી હતી એટલે એ તારે ત્યાં તારો અજય બનીને આવ્યો,”
“અરે વાહ! મારા મોટાભાઈએ પણ મને અજયને જોયને કહેલ રેણુ આ તો એકદમ હેમ જેવો જ લાગે છે, તમારી વાત સાચી મને મારો હેમ મળી ગયો,”

“ગુડ હવે અજય સાથે વાતો કરવાની હેમને ભૂલી જવાનો”
“સાચી વાત મારો અજય જ મારો વ્હાલો દીકરો,.”

રેણુકાને હિપ્નોસિસમાંથી બહાર લાવી બે ક્લાકમાં બધુ પતી ગયું,બધા સાથે બોમ્બે પેલેસમાં લન્ચ લેવા ગયા. ભૂત પિચાસમાં નહી માનવા વાળો રવિ પણ માનતો થયો “આવું પણ હોય!”..

હળવે થી હૈયાને હલકું કરો.-૮ પ્રજ્ઞા દાદભાવાલા

‘હૈયું’, નામનો કોઈ શરીરનો ભાગ નથી જ્યાં આપણે અંગળી મૂકીને દાવા સાથે કહી શકીએ કે તે અંહી છે ! હા, કોઈ પૂછે હૈયું ક્યાં છે, તો હાથ તરત જ છાતીના ડાબા હિસ્સા પર પહોંચી જશે. જ્યાં ‘હ્રદય’ હોય છે. જો હ્રદયને હૈયું માનતા હોઈએ તો અલગ વાત છે.હવે ​આ હૈયું  ​છે ને ​આજુબાજુનું વાતાવરણ, સંજોગ, સમય અને પરિસ્થિતિ એકબીજા સાથે ખૂબ નાજુક તારથી ​જોડાયેલું છે  જરાક પણ એક ખેંચાય યા તો ચટકાય તો​ ?​ હૈયા ને નંદવાતા વાર શી ?

મારી જ વાત કરું, જીવનમાં અચાનક સાથીનો સાથ છૂટ્યો ત્યારે, આ ‘હૈયું’ હાથ રહ્યું ન હતું. કેવા ગાંડા વિચાર આવતા હતાં.’શું ​મને  પાગલખાનામાં ભરતી કરવી પડશે ?’એમના વગર જિંદગી કેમ ખૂટશે?

​તે દિવસે મારા દીકરાના લગ્ન હતા..  લગ્ન ચાલતા હતા ત્યારે તમને અચાનક ​છાતીમાં ​દુઃખવા લાગ્યું હતું. ​પણ ​ ​એમણે  દર્દ ગણકાર્યું ન હતું ​,​પાછી  રિસેપ્શનની ધમાલ ! ​લગ્ન પતાવી ​દીકરો અને વહુ ​તો ​શિકાગો ગયા.

‘કાલે, સોમવારે આપણે ઓફિસ નથી જવું. હું પણ બેંકમાં સિકલિવ લઈ લંઉ છું. ​મેં કહ્યું અને એપોઈન્ટમેંટ લઈને હોસ્પિટલમાં લઈ ગઈ. ડોક્ટરે ખૂબ ગભરાવી માર્યા. સંપૂર્ણ ચેક અપ કર્યા પછી કહે, ‘બને તેટલું જલ્દી બાઈ પાસ કરાવો’.

ઘરમાં રૂમઝુમ કરતી વહુ આવી હતી.​અને આ તરફ હું નવી વહુ ને આવકારું એ પહેલા અમે એમના બાઈપાસને ન ગમવા છતાં આવકાર્યું અને ​અઠવાડિયામાં ​તો ​સેંટ લ્યુક હોસ્પિટલમાં બાઈપાસ કરાવવાનું નક્કી કર્યું. સરસ રીતે ઓપરેશન થઈ ગયું… તબિયત ધીરે ધીરે સુધારા તરફ પ્રયાણ કરતી હતી. દુઃખાવો ઘણો રહેતો. લગભગ બે મહિના થયા પણ રૂઝ આવતી ન હતી. ​હું ​ હમેશા તેની આજુબાજુ આંટા મારતી. તેમને ક્યારેય ​મે ​નબળા જોયા ન હતા.​મારા માટે આમ એમને પથારીમાં જોવા અસહ્ય હતું. અને ખાવામાં ઘણા બધા બંધન આવ્યા હતા.ધીરી પ્રગતિને કારણે તેમને જે ખાવું હોય તે ગરમા ગરમ બનાવી પ્રેમથી ખવડાવતી. ​ઘરમાં મિંયા બીબી બે જ હતાં. બાળકો એકાદ મહિને આવી ખબર કાઢી જતાં. દિવાળી આવી તેમનો ભાવતો ચેવડો બનાવ્યો. ક્રિસ્ટમસ આવી, હજુ તો સાતેક મહિના થયા ત્યાં બધી બાયપાસ બ્લોક થઈ ગઈ. આ લગભગ ૨૫ વર્ષ પહેલાંની વાત છે. ડોક્ટરોએ બલુન મૂકવાની સલાહ આપી. બલુન મૂકાવ્યા અને બે મહિનામાં બધા બર્સ્ટ થઈ ગયા. નવ મહિનાની અંદર બીજી વાર બાઈ પાસ કરાવવાની નોબત આવી.આ વખતે અમે બન્ને જરા ધ્રુજી ગયા. પણ કોને ખબર કેમ મને વિશ્વાસ હતો.અમેરિકાની હોસ્પિટલ અને ડોક્ટરો મારા ‘અવિનાશને’ ​જલ્દી સાજા કરી દેશે,૧૨મી માર્ચે લગ્નની વર્ષગાંઠ હોસ્પિટલમાં ઉજવી. ૧૪ મીના સવારે ૧૧ વાગે ઓપરેશન હતું. ખૂબ વ્યસ્તતાને કારણે છેક પાંચ વાગે અવિનાઅશને ઓપરેશન થિએટરમાં લઈ ગયા. રાતના દસ વાગે બહાર આવ્યા. કલાકમાં કાર્ડિયાક અરેસ્ટ આવ્યો​.​ 

​એમના અવસાન પછી મનમાં સતત એક પ્રશ્ન આવતો।.​હવે આ બાકી રહેલી જીંદગીનો શો મતલબ’? કોઈ પ્રિયજન ગુમાવવું એ  ખૂબ જ આઘાતજનક સમય હો​ય છે.જો કે ​ખોટનો સામનો કરવો એ એકદમ વ્યક્તિગત અનુભવ ​છે પણ ​ આજે તમારી સમક્ષ હૈયું હળવું કરી ​વાત કરતા એટલું જ કહીશ કે આટલા વર્ષો પછી ​જયારે ​હૈયામાં નથી કોઈ જીવન પ્રત્યે ઉદાસી યા એવી કોઈ ધાડ મારવાની મહત્વકાંક્ષા !​ત્યારે એટલું જ કહીશ કે ​​મેં મારી વાસ્તવિકતા સાથે ​દિલ અને દિમાગ​થી ​શાંતિ પૂર્વક સમાધાન કર્યું છે.જે સનાતન સત્ય છે. એમાં મિનીમેખ થવાનો ​નથી. હા, જીવનના હર તબક્કાનું તેનું પોતાનું આગવું સૌંદર્ય છે. ​જિંદગીનો મતલબ તો આપણે શોધવાનો છે.​

દરેક વ્યક્તિ મૃત્યુ માટે અલગ રીતે પ્રતિક્રિયા આપે છે.​જિંદગીના અર્થના નવીકરણ માટે ​દરેક અવસ્થામાં આવતી મુસિબત યા પડકાર ઝિલવાની તૈયારી રાખવી જોઈએ. સાચું પૂછો તો માર્ગ નજર સમક્ષ હોય છે પણ ચક્ષુ સમક્ષ ​લાગણી પ્રેમ સંવેદનાનો ​પડદો પડૅલો હોવાથી એ સ્પષ્ટ રીતે ​દેખાતો જ નથી. ​હું પણ આ રોલર કોસ્ટર લાગણીઓમાં ચક્કરો ફર્યા કરતી હતી બધા કહેતા ​તમારા પોતાના સ્વ પ્રયત્નો​,​ ઉમંગ. ઉત્સાહ અને સતત પ્રયાસ દ્વારા ​જ ​પરિસ્થિતિને પોહચી વળવાનું  બળ મળશે,તમારે ​મજબૂત બનવું જ પડશે.અને મેં આ વાત ને સ્વીકારી,​મારે પણ મારી જીવન યાત્રા પુરી કરવાની છે.હલકા થવા માટે કોઈ ખાસ કિમિયો નથી. માત્ર ​મેં ​સરળતા​ને ​અપના​વાની, ​સત્યનો સ્વીકાર કર્યો અને ​​મેં એમની યાદોમાંથી બળ મેળવ્યું,જિંદગીનો મતલબ,હેતુ અને દિશા મળી ગયા.​

 યાદ છે, કબીરનું લખેલું,​…​

ઝીની રે ઝીની ચદરિયા ઝિની રે ઝિની.

નવ દસ માસ બુનનકો લાગે મૂરખ મૈલી કીની .

ચદરિયા ઝીની રે ઝીની

​જીવન અનેક કર્મોથી મલિન  હોય છે ​હવે મેલી કરેલી આ ચદરિયા ( શરીર) ભગવાનને ધોઈને આપવાનું મન સાથે ​મેં ​નક્કી​ કરી લીધું .​

મિત્રો

“પરિસ્થિતિ નો સ્વીકાર કરી લેવો,કારણ કે સ્વીકારમાં પરિસ્થિતિ નો અંત અને નવી શરૂઆત હોય છે .મિત્રો તમારા હૈયાને હળવેથી હલકું કરજો બાકી તો હૈયા ને નંદવાતા વાર શી​?​ ​ તમારી વાત અમારી સાથે વંહેચજો કારણ ઘણીવાર  ​આ નાની નાની લાગતી વાતો કેટલી મોટી ​હોય ​છે ​ખબર છે ?​ ​તમારી વાતો ક્યાંયક કોઈને સ્પર્શી જશે અને બસ ​અને ડાળીઓ વચ્ચેથી સરસર વહેતી હવા અને એના અદીઠ ધ્વનિનો ગુંજારવ ​કદાચ કોઈના ​હૈયામાં​ ​મધુર શીતળતા રોપી જાય ​કહેવાય નહીં !”

પ્રજ્ઞા દાદ્ભાવાળા

એકરાર !-પ્રવીણા કડકિયા

સાહિત્ય આજે ખૂબ ખુશ હતી. કેટ કેટલું ‘શ્લોક્ને’ મનાવ્યા પછી આખરે તેણે હા પાડી હતી. જો તું ખુશ હોય તો હું ખુશ. શ્લોકને, સાહિત્યનું ચડેલું મોઢું ગમતું નહી. લગ્ન થયાને પાંચ વર્ષ થઈ ગયા હતાં. મોટાભાઈને અને ભાભીને નોકરી મુંબઈમાં ન મળી એટલે સુરત જવું પડ્યું.

ત્યાં બન્નેનો પગાર પણ સરસ હતો. સરસ મજાનો નાનો બંગલો લઈ બે બાળકો સાથે રહેતા હતાં. અંહી બા તેમજ બાપુજીને મળવા આવે ત્યારે મહેમાનની જેમ રહે. બા, બોલે કાંઇ નહી પણ બન્નેની સ્વાર્થથી ભરપૂર વર્તણુક જણાઈ આવતી. રજની, આ ઘરની મોટી વહુ તો જાણે પોતાના બાપદાદાનો વારસો લઈને આવી હોય તેમ, ‘બા થોડા પાપડ અને મસાલા બાંધી આપશો ‘? ‘બા, એમને તમારા મઠિયા અને ચેવડો ખૂબ ભાવે છે “.

બા, કેવી રીતે ના પાડે. ક્યારેય એક ફદિયુ ખિસામાંથી આપે નહી. બાપુજી સમજે પણ બોલે નહી. એક નાની બહેન ઝરણા પણ હજુ પરણાવવાની બાકી હતી. કોલેજનું છેલ્લું વર્ષ હતું. મુરતિયા જોવાનું ચાલું હતું. મોટો રમેશ ક્યારેય બાપુજીની પાસે પ્રેમથી બેસવું કે તબિયતના હાલચાલ પૂછવા કશું જ નહી.

રમેશને થતું બાપની મિલકતમાં મારો ભાગ છે. બધું કાંઈ શ્લોકનું નથી ! એણે મોટાભાઈ તરિકે ક્યારેય કોઈ જવાબદારી નિભાવી ન હતી.  શ્લોક ડોક્ટર હતો, માનો ખૂબ લાડલો હતો જેસાથે રહેતો. જો કે  તેને ઘર ખર્ચમાં આપવા માટે બા તેમજ બાપુજીએ જરૂરિયાર પૂરતા પૈસા લેતા. શ્લોક બહેનના લગ્ન માટે પૈસા બાજુએ મૂકતો ! સાહિત્ય, પોતાના નામ પ્રમાણે ખૂબ સંસ્કારી હતી.

શ્લોક દવાખાનેથી આવે એટલે આખા દિવસનો હેવાલ બાપુજીને આપવા બેસી જાય. એને ખબર હતી બા, તેમજ બાપુજીએ કેટલાં કષ્ટ વેઠીને તેને ભણાવ્યો હતો. તેની કોઈ પણ ઈચ્છાને તેઓએ અવગણી ન હતી. નાનો પણ હતો એટલે તેનામાં બાળપણ ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલું હતું.

સાહિત્ય સાથે લગ્ન પછી ત્રણ વર્ષમાં નાનો વિકાસ જનમ્યો એટલે સાહિત્યએ નોકરી પરથી રજા લીધી. એ તો બાએ આગ્રહ કરીને કહ્યું, ‘બેટા તમે નોકરી ચાલુ રાખો. હું વિકાસનું ધ્યાન રાખીશ’. ઘરના કામકાજ માટે એક બાઈ રાખી લીધી હતી.

હવે વિકાસ, બાળમંદીર જતો થઈ ગયો હતો. પણ બાઈ ચાલુ રાખી હતી.  ઝરણાના લગ્ન પણ લેવાના હતા. જે ઘરમાં સહુથી નાની બહેન હતી.

એક દિવસ સાહિત્યને આવતા મોડું થયું. બા એ માત્ર એટલું જ કહ્યું ,’બેટા ફોન કરવો હતો ને ‘.

સાહિત્યને ખૂબ ખરાબ લાગ્યું. માણસ જ્યારે કોઈ પણ પ્રસંગ માટે ખોટું વિચારે તો એને બધું ખોટું જ જણાય. રાતના શ્લોક પાસે ખૂબ રડી. ‘બા મને આવું કહી જ કેવી રીતે શકે ? શું હું સિનેમા જોવા ગઈ હતી. અરે મારા શેઠ સાથેની વાતચીતમાં મોડું થઈ ગયું ‘.

‘શું બા, આપણા પર ઉપકાર કરે છે. તેમનાથી વિકાસ ન સચવાય તો ના પાડી દે’ !

શ્લોકે કહ્યું, બા નો કહેવાનો ભાવ એવો ન હતો. પણ સાહિત્ય તો અડીને બેઠી ,’બહુ સાથે રહ્યા હવે આપણે પણ મોટાભાઈ અને ભાભીની જેમ જુદા રહીએ.’ સાહિત્યની વાત શેઠને પસંદ ન પડી. તે અણગમો ‘બા’ના માત્ર સામાન્ય સવાલથી ઉછળી પડ્યો.

શ્લોક તો એકદમ થીજી ગયો. આ ઉમરે બા અને બાપુજીને એકલા મૂકી પોતે જુદું ઘર વસાવે એ વિચાર તેને માટે સહ્ય ન હતો. શ્લોકને થયું અત્યારે વિવાદ કરવામાં માલ નથી. ‘મેમ સાહેબ નારાજ છે’.  સાહિત્ય નારાજ થાય તે પણ તેને પરવડે તેમ ન હતું. સાહિત્યનું વર્તન દિવસે દિવસે અકળાવનારું બનતું જતું હતું. દવાખાના માટે લોન લીધી હતી તેના પણ પૈસા ભરતો હતો. તેમાં નવી જગ્યા, માથા પર દેવું વધશે, સાહિત્યને સમજાવવામાં નિષ્ફળ નિવડ્યો !

હમેશા સમજી વિચારીને ડગ ભરનારી આવી નાનીશી બાબતમાં કેમ અટવાઈ ગઈ તે શ્લોક સમજી શકતો નહી. તેણે નવી જગ્યા જોવાનું ચાલુ કર્યું. રોજ રાતના બન્ને જણા બેસીને ઘર વસાવ્યા પછી કેવી રીતે સંસાર સંભાળશે તેમાં મગ્ન રહેતાં. સાહિત્ય ખૂબ ખુશ લાગતી.  બા, બાપુજીને છેલ્લે સુધી ગંધ ન આવે તેની તૈયારી બન્ને જણાએ રાખી હતી. બસ હવે એક મહિનાઆં નવા ઘરનો કબ્જો મળવાનો હતો. સાહિત્ય તેમાં બધી આધુનિક સગવડ હોય તેવું  ભાર દઈને માનતી. ઘણિવાર બચત સામે જોતી ત્યારે વિચાર કરતી આ બધું કેવી રીતે થશે ?

ખેર, નોકરી પરથી સસ્તા દરની લોન મળવાની સગવડ હતી. સાથે ખૂબ દેવુ કરવું પણ ન હતું. આ બધી ધમાલમાં વિકાસ પર ધ્યાન અપાતું નહી. એક દિવસ સાહિત્ય અને શ્લોક નોકરી પર હતા. વિકાસની શાળામાંથી ટેલિફોન આવ્યો. એને સખત શરદી, તાવ અને ઉધરસ હતાં. બાપુજી તેને લઈને ઘરે આવ્યા. આવીને સિધો ડોક્ટરને ફોન કર્યો. સાહિત્ય અને શ્લોક પણ શાળામાંથી ફોન આવ્યો હતો એટલે ઘરે આવી ગયા. ડોક્ટરે દવા આપી. રાતના તો વિકાસની તબિયત સારી રહી પણ સવારે પાછો તાવ ખૂબ વધી ગયો.

સાહિત્ય એક નવા પ્રોજેક્ટની ચીફ હતી. તેનાથી કોઈ પણ હિસાબે આજે ઘરે રહેવું મુમકીન ન હતું. શ્લોકને તો સવારના પહોરમાં ઓપરેશન કરવાનું હતું. ઘરે રહેવાનો પ્રશ્ન જ ઉભો થતો ન હતો. બા તેમજ બાપુજી બોલ્યા. “તમે બન્ને જાવ.  ઝરણા, પરિક્ષાને કારણે બાર વાગે ઘરે આવી જશે”.

આમ કમને  સાહિત અને શ્લોક ગયા તો ખરા પણ દર કલાકે તેના ખબર પૂછે. જે હાજર હોય તે જવાબ આએ.

‘વિકાસની તબિયત કેમ છે’ ?

‘સારી છે.’

‘હમણાં શું કરે છે ?’

‘સૂતો છે.’

‘કાંઈ ખાધું, પીધું’?

‘મોસંબીનો રસ પીધો’.

‘તાવ છે “?

‘ ઉતરી ગયો છે.’

એવા નાના વાક્યમાં જવાબ આપતાં.

વિકાસnI બિમારી એક અઠવાડિયુ ચાલી. સાહિત્ય માત્ર એક દિવસ વહેલી આવી શકી. બધું બા અને બાપુજીએ સંભાળ્યું. ઝરણાને વિકાસ ખૂબ વહાલો હતો. ફીયા તેને ખૂબ લાડ લડાવતી. લૉ કોલેજથી વહેલી આવે અને વિકાસ સાથે સમય ગાળે. વિકાસ તો મમ્મી અને પપ્પાને યાદ પણ કરતો ન હતો.

વિકાસનું જતન  બા અને દાદાએ ખૂબ પ્યારથી કર્યું. વિકાસ ઘરમાં રહેતો, બા અને દાદાનો પ્રેમ વરસતો તે માણતો. દાદા રોજ નવી નવી વાતો સંભળાવે. બા, વિકાસને મન પસંદ તેની બિમારીને લક્ષમાં રાખી નવિન ,નવિન સુંદર અને સુપાચ્ય વાનગી બનાવી જમાડે. રાતના મમ્મી અને પપ્પા આવે ત્યારે આખા દિવસની વાતો કરતાં વિકાસ ધરાય નહી.

સાહિત્યને થતું એકવાર તો વિકાસ બોલે, ‘મમ્મી તું કેમ ઘરે રહેતી નથી. તારા અને પપ્પા વગર ગમતું નથી’. સાહિત્યની ઈચ્છા પૂરી ન થઈ. !

વિકાસને તો દાદા પાસેથી પપ્પાના તોફાન અને તેમના પરાક્રમોની વાતો સાંભળવાની મઝા આવતી. ખૂબ ખુશખુશાલ રહેતો તેથી બિમારી પાંચેક દિવસમાં પલાયન થઈ ગઈ.

આજે અઠવાડિયા પછી વિકાસ પાછો શાળાએ જવાનો હતો. સાહિત્યએ તેના નાસ્તાના ડબ્બામાં તેનું ભાવતું વહેલી સવારે બનાવીને મૂક્યું.  કામ પર આજે મોડી જાય તો વાંધો ન હતો. શ્લોક, બા અને બાપુજી બધા સાથે બેસીને સવારની ચા પીતા હતા.

આટલો સરસ નાસ્તો જોઈને બધા ખૂબ ખુશ હતા. ઝરણા માટે મૂરતિયો જોયો હતો, તે સહુને ગમ્યો હતો. જો કે ઝરણાની પસંદ જ હતી. નિરવ હતો પણ ખૂબ મિલનસાર. વિકાસ શાળાએ ગયો એટલે સહુ વાતે વળગ્યા.

સાહિત્ય બધાને વહાલી હતી એમાં બે મત ન હતા. આજે સાહિત્ય ખુલ્લા દિલે એકરાર કરવા માગતી હતી. હજુ શ્લોકને પણ તેણે આ વાત જણાવી ન હતી.

‘મમ્મીજી એક વાત કહું’ ?

‘હા, બોલ ને બેટા આજે કેટલા દિવસ પછી બધા શાંતિથી ચા પીવા બેઠા છીએ’. મારો ‘વિકાસ’ હેમખેમ સાજો થઈ ગયો. આજે હમેશની માફક પાછો શાળાએ પણ ગયો.

‘જી.

મમ્મી. તમને અને પપ્પાજીને ખબર નથી. મારા કહેવાથી શ્લોકે પોતાની મરજી ન હોવા છતાં આપણા ઘરથી બે માઈલ દૂર એક બીજો ફ્લેટ લીધો છે. અમે આવતા મહિને ત્યાં રહેવા જવાનું નક્કી પણ કર્યું હતું. મમ્મી, મારી ભૂલનો હું ક્ષમા માગું છું. વિકાસની માંદગી દરમ્યાન આપણે બધા સાથે હતા તો કેટલી સરસ રીતે તે સચવાઈ ગયો.   મારી આંખ ખૂલી ગઈ છે. તમારા બધાની સામે,’ હું કદીય જુદા રહેવાનો વિચાર નહી કરું ‘. એ ભૂલનો ‘એકરાર; કરવા માગું છું ” !